„Służmy, jak możemy Ojczyźnie. Edukacja jej dać może radę i siłę”.
To hasło przewodnie przyświecające powołaniu Komisji Edukacji Narodowej. Rzeczywiście, praca, która ma na celu edukację innych, staje się służbą.
Działalność KEN stanowiła największe osiągnięcie kulturalne Polski doby oświecenia. Z jej dziedzictwa czerpały kolejne pokolenia.
Powstanie KEN
250 lat temu, 14 października 1773 roku została powołana Komisja Edukacji Narodowej (KEN), czyli pierwsze w dziejach Polski oraz Europy ministerstwo zajmujące się całością edukacji. Komisja swoją opieką objęła wszystkie szczeble oświaty od szkół parafialnych do uniwersytetów. Lekcje w szkole od tego momentu odbywały się po polsku, a nie po łacinie. W procesie nauczania położono nacisk na kształcenie praktyczne oraz wartości obywatelskie i patriotyczne.
KEN miała zarządzać dobrami zlikwidowanego przez papieża zakonu jezuitów. Przyjęto zasadę, że dobra pojezuickie miały być oddawane w ręce prywatne, a ściśle określona część przynoszonych przez nie dochodów musiała być przekazywana na cele oświatowe. Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich. Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe – do których głównie trafiały dzieci
z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety – w Wilnie i Krakowie.
Komisja miała charakter kolegialny i składała się początkowo z 8 osób mianowanych przez króla na sześć lat. Skupiła ludzi utalentowanych i oddanych sprawie reform. Od samego początku faktycznymi pracownikami Komisji była grupa uczonych
i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Do najbardziej zasłużonych „ekspertów” zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dawida Pilchowskiego, Hieronima Stroynowskiego oraz Grzegorza Piramowicza.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych
Już w 1775 r. KEN powołała Towarzystwo Ksiąg Elementarnych, na czele którego stanął członek Komisji Ignacy Potocki. Sekretarzem został Grzegorz Piramowicz, były jezuita. Zadaniem Towarzystwa było opracowanie programów nauczania dla szkół państwowych oraz podręczników do różnych stopni i przedmiotów edukacji. Jego wielką zasługą było wydanie wielu podręczników, poczynając od wydanego
w 1785 r. „Elementarza dla szkół parafialnych narodowych” (red. Piramowicza) do „Powinności nauczyciela” (1787) czy „Gramatyki dla szkół narodowych” (1778). Zadbano też o powstanie podręczników do przedmiotów nie‑humanistycznych, np. „Wstęp do fizyki dla szkół narodowych” (1783).
Szkoły Główne – Kraków i Wilno
Na fali zmian wywołanych reformami wymuszonymi powołaniem Komisji Edukacji Narodowej przeprowadzono także reorganizację dwóch uniwersytetów, czyli tzw. szkół wyższych. W Krakowie zrobił to Hugo Kołłątaj w latach 1777‑1780,
a w Wilnie Marcin Poczobut‑Odlanicki w latach 1780‑1781. Mimo oporu środowiska akademickiego zgodnie z oświeceniowymi tendencjami rozbudowano katedry matematyczne, przyrodnicze i nauk medycznych.
Zdecydowano się także powołać seminaria kształcące kadrę dydaktyczną dla szkolnictwa podlegającego KEN.
Komisja Edukacji Narodowej działała do 1794 r.
„Miarą kultury społeczeństwa jest szacunek okazywany stanowi nauczycielskiemu”- myśl tę wypowiedziała Eliza Orzeszkowa,
a ponieważ jest jak najbardziej aktualna, zasługuje dziś na przypomnienie.
Dzień Edukacji Narodowej to doskonała okazja do wyrażenia podziękowań dla wszystkich pracowników oświaty, którzy swoją pracą i zaangażowaniem przyczyniają się do kształtowania młodych umysłów i stwarzania im warunków do rozwoju.
Opracowała Izabela Wąsek